Bağlama, tahtadan bir gövde ve ona bağlı bir saptan oluşan telli bir enstrüman (çalgı) türüdür. Halk arasında daha çok “saz” olarak isimlendirilir ve Türk halk müziği diye adlandırılan folklorik ezgilerimize, türkülere eşlik etmede kullanılır.
Orta Asya’da kullanılan örnekleri ile büyük benzerlikler gösteren bağlama, telli çalgıların atası olarak bilinen ve Dede Korkut hikayelerinde adı çok sık geçen kopuzun bir türü olarak kabul edilir. Ancak kopuzun bağlamadan farklı olarak iki ya da üç teli olup teknesi deriden yapılır ve sapında perde yoktur. Bağlama, geçirdiği evrimler sonrasında bugünkü şeklini almış ve Doğudan Batıya göç eden Türklerin etkisiyle Asya’dan Anadolu’ya, oradan Balkanlar ve Avrupa’ya uzanan geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bununla birlikte, bağlama henüz küresel boyutta tanınıp yaygınlaşmış bir enstrüman değildir.
Bu yazıda bağlamanın yapısı üzerinde duracağız. Bağlama hangi bölüm veya kısımlardan oluşur, her bir parçanın görevleri nelerdir, hangi ağaçlardan yapılırlar gibi soruların yanıtlarını aşağıda bulabilirsiniz. Ayrıca, bağlama nasıl çalınır başlığı altında, bağlamalarda tel sayısı ve kalınlıkları ile akort ve tezene gibi konularda da bilgiler yer almaktadır.
Konular
Bağlama türleri ve her birinin özellikleri hakkında daha geniş bilgi için “Bağlama Türleri Nelerdir — Ölçülerine Göre Bağlama Çeşitleri ve Özellikleri” başlıklı yazımı okuyabilirsiniz.
Bağlamanın yapısı
Bağlama için standart ölçüler günümüzde henüz belirlenmiş değildir ve üzerinde çalışılmaktadır. Genel bir yapısı ve nispi ölçüleri otaya çıkmış olmasına rağmen henüz örneğin tekne kısmının veya göğüs kapağının hangi ağaçtan ve hangi incelikte olacağı gibi ayrıntılar tartışılmaya devam etmektedir.
Bağlamanın kısımları (parçaları)
Bağlama, temelde tekne, sap ve göğüs (kapak) olmak üzere üç ana kısımdan oluşur.
- Tekne (Gövde)
- Göğüs (Kapak)
- Sap
Sazın tüm parçaları, sağlam, zamanla şekil değiştirmeyen, ses verme özelliği bulunan ve en az birkaç yıl bekletilerek kurutulmuş ağaçlardan imal edilir. Şimdi bu parçaları daha yakından tanıyalım.
Tekne (gövde)
Bağlama çalınırken kucağa oturtulan, ağaçtan yapılmış armut biçimindeki ana gövdesidir. Bağlama tekneleri günümüzde “oyma” veya “yaprak” olmak üzere iki şekilde yapılır. Oyma tekneler bütün bir ağaç kütüğünün oyulması yoluyla elde edilir. Yaprak tekneler ise, ağaç dilimlerinin özel kasnaklarda bir kalıba oturtulup yapıştırılmasıyla oluşturulur.
Tekne yapımında kullanılmak üzere gözenekli, gevrek, sert ve titreşimi uzun süre yayabilecek (sürdürebilecek) niteliğe sahip ağaçlar tercih edilir. Dut, bağlama yapımında eskiden beri en yaygın kullanılan ağaçtır. Günümüzde dut yanı sıra tekne yapımında ardıç, kestane, meşe, kayın, ceviz, gürgen, erik, vengi, paduk, maun ve karaağaç yoğunlukla kullanılmaktadır.
Tekne büyüklüğü ile teknenin cm cinsinden uzunluğu kast edilir. Örneğin 40 tekne dendiğinde, dip eşikten sapa kadar olan uzunluğun 40 cm olması anlaşılır. Teknenin yüksekliği ise yanak veya kapak genişliği diye ifade edilir. Tekne büyüklüğü arttıkça ses pesleşir (kalınlaşır), tekne boyutu küçüldükçe ses tizleşir.
Kısa saplı bağlama, uzun saplı bağlamadan daha küçük, divan ve meydan sazları ise daha büyük tekneye sahiptirler. Cura en küçük tekneye sahip türdür.
Tekne üzerinde 2 öge yer alır: Alt eşik ve kafes (delik).
Alt eşik (dip eşik)
Türkçede “eşik” tabiri giriş ve çıkışlardaki yükseklikler için kullanılır. Tellerin içinden geçirilerek tekneye bağlanmasına yarayan parçaya “alt eşik” adı verilir. Tarak veya tel (bağlama) takozu da denen alt eşik genellikle abanoz ve şimşir gibi sert ağaçlardan yapılır.
Kafes (delik)
Tekne üzerinde ses çıkışı için açılmış deliğe kafes veya ses deliği adı verilir. Deliğin fonksiyonu, tekne içindeki sesin dışarı salıverilmesi ve volümün artırılarak daha iyi duyulabilmesine yardımcı olmaktır. Günümüzde bağlamalarda bulunan arka delik bağlamalara son elli yılda eklenmeye başlanmıştır. Geleneksel olarak hiç ses deliği bulunmayan bağlamalar da yaygındır. Arka ses deliği ile birlikte son yıllarda teknenin üst kısmında ikinci bir kafes de tercih edilmeye başlanmıştır. Ayrıca kafesleri istendiğinde kapamak ve içeriden gelen sesi engellemek için bir kafes kapağı da kullanılmaktadır.
Göğüs (kapak)
Teknenin üzerini kapatan ve mızrapla tellere vurulan tablaya göğüs adı verilir. Ses tahtası olarak da anılan göğüs kapağı bağlamada akustik işlev üstlenen en önemli kısımdır.
Göğüs yapımında kullanılan ağacın cinsi ve niteliği sazın çıkardığı ses bakımından büyük önem arz eder. O nedenle, dayanıklı ve uzun ömürlü, akustiği iyi, düzgün damarlı, tınlamaya elverişli, yumuşak ağaçlar tercih edilir. Bu ağaçlar arasında genellikle kızılçam, ladin, köknar (göknar) gibi sık elyaflı ağaçlar yer alır.
Kapak tek parça olabileceği gibi kenarlara başka renkli ağaçlar da konabilir. Kapak üzerinde orta eşik yer alır.
Köprü
Göğüs üzerinde yer alan ve tellerin eşit aralıklarda ve belirli bir yükseklikte kalmasını sağlayan küçük ahşap parçaya “köprü” adı verilir. Bazı yerlerde orta eşik dendiğine de rastlayabilirsiniz.
Gergin tellerle göğüs arasına sıkıştırılmış olan orta eşik, tellerin titreşimini göğüs vasıtasıyla tekneye iletir. “Köprü” adı verilmesinin nedeni de sesin iletilmesinde gerçekten üstlendiği bu köprü görevidir.
Köprü yapımında genellikle kelebek ağacı tercih edilir. Sesi soğurmaması için göğüs üstüne yapıştırılması tercih edilmez.
Köprü yeri ve ölçüsü
Köprünün yeri belirlenirken tekne boyunun beşte biri esas alınır. Örneğin 40 cm uzunluğa sahip bir teknede köprünün dip eşikten mesafesi 40 / 5 = 8 cm olarak hesaplanır.
Köprü üzerinde tellerin geçeceği aralıklar belirlidir. Standart olarak köprünün yüksekliği 5 mm, tellere temas eden üst yüzeyin genişliği 34 mm’dir. Dıştan alt ve üst tellerin başlangıç noktası ile her bir tel grubu arasında dörder mm, her bir tel arasında ise ikişer mm boşluk bırakılır.
Sap
Tekneye ekli uzun ahşap kısımdır. Üzerinde dolaştırılan parmakların telleri farklı noktalarda kıstırması suretiyle notalara uygun sesler elde edilmesini sağlar. Sap üzerindeki her perde farklı bir ses verir.
Sap yapımında kullanılacak ağacın az lifli, gözeneksiz cinsten, homojen nitelikli ve tellerin uygulayacağı basıncı kaldırabilecek dayanıklılıkta, özgül ağırlığı fazla olması tercih edilir. Bunun için günümüzde genellikle gürgen, akgürgen (kayagürgeni), sarıgürgen (kayın), maun ve ardıç gibi sert ağaçlar kullanılır.
Sap boyu hesaplamada tekne boyu esas alınır. Uzun sap bağlamanın sap uzunluğu tekne boyu x 4/3 şeklinde formüle edilebilir. 40 cm uzunluğunda tekneye sahip bir uzun sap bağlamada sap boyu 40 x (4/3) = 53,33 cm olarak hesaplanır. Kısa sap bağlamada tekne boyu sap boyu ile aynıdır.
Parmakların uygulayacağı baskıyla perdelerin aşağı doğru kaymasını önlemek için sap, tekneye doğru 2-3 mm’yi geçmeyecek şekilde kalınlaşır.
Sapın üzerinde her bir noktanın sesini verecek yerlere bağlanmış perdeler ve bitiminde üst eşik yer alır. Ayrıca, tercihe bağlı olarak yakın geçmişte eklenmeye başlanan klavye denen sap kapağı bulunabilir.
Kırma
Sapta burguların yer aldığı kısma “kırma” adı verilir. Kırmanın, saptan geriye doğru yaptığı açı sayesinde tellerin üst eşiğe basması sağlanır ve böylece teller yuvalarından atmaz.
Burgular (kulaklar)
Sapın uç kısmındaki kırma adı verilen kısımda yuvalarına yerleştirilmiş, tel uçlarının sarılı bulunduğu “burgu” adı verilen veya eski adıyla “kulak” denen parçalar yer alır. Burgular kendi etrafında çevrilmek suretiyle bir ucu alt eşiğe bağlı olan tellerin gerginliğini belirlemede kullanılır. Bağlamanın akordu burgular sıkılarak veya gevşetilerek yapılır. Bağlamada kullanılan bu burgu sistemine “sıkma burgu” adı verilir.
Burgu yapımında, yuvayı aşındırmayacak ve kendi sertliğini koruyacak, gözenekleri az olan şimşir, abanoz, pelesenk, gül ve gürgen gibi ağaçlar tercih edilir.
Üst eşik (baş eşik)
Sap üzerinde tellerin eşit aralıklarla ve belli yükseklikte tutulmasına yarayan, burgulara yakın kısma ekli küçük parçaya “üst eşik” denir. Genellikle abanoz ve şimşir gibi sert ağaçlardan yapılır ve sap üzerine oyulan yuvasına takılır.
Perdeler
Sap üzerinde belirli aralıklarla dizili nota yerleridir. İstenilen sesleri çıkarmaya yarayan ve günümüzde misina ipi bağlanarak yapılan perdeler için eskiden bağırsak ipliği kullanılırmış. Çalgının boyutuna göre genel olarak 0,30 – 0,50 mm arası kalınlıklarda misinalar kullanılır.
Bağlamanın perde sistemi ve perde sayısı bağlamanın boyutlarına ve çalındığı yörelere göre değişiklik gösterir. Meydan sazında otuz – otuz iki (30-32) perde bulunur. Uzun sap bağlamada yirmi üç (23), kısa sap bağlamada on dokuz (19) perde bulunur. Curada perde sayısı yediye (7) kadar düşebilir.
Perdeler, görsel olarak fark edilir şekilde, (La, Re ve Sol’dan sonra) benzer gruplar halinde art arda dizilmiştir.
Perde aralıkları üst ve alt eşik arasındaki uzunluk (tel boyu) esas alınarak belirli formüllerin uygulanmasıyla bulunur. Buraya tıklayarak gideceğiniz sayfadaki tabloyu kullanarak bağlamada perde ayarlarını görebilirsiniz.
Klavye
Piyano, org , akordeon gibi müzik aletlerinde notalara karşılık gelen sesleri elde etmek için parmakla basılan mekanik tuşlardan oluşan mekanizmaya, Latince “clavis” (anahtar) sözcüğünden gelen “klavye” adı verilir. Son zamanlarda bağlamaların sapı üzerine farklı ağaçtan bir kapak gibi eklenen parça için de klavye tabiri kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin ak gürgen bir sapın üzerine abanoz bir parça eklenerek buna “kapaklı sap” veya “klavye” denmektedir.
Tuşe
Sapın tınlaması istenen keman gibi diğer bazı çalgılarda sap üzerine abanoz gibi sert bir ağaçtan bir parça preslenir ve buna Fransızca orjinli “tuşe” adı verilir. Özellikle kelebek gibi yumuşak ağaçlardan yapılan sapın mukavemetini artırmak için uygulanan bu sisteme gitarda da rastlanır. Buradan hareketle, bağlama sapında da parmakların bastığı yüzey, bazı kaynaklarda “tuşe” olarak anılır.
Bağlama nasıl çalınır
Bağlama, bir elin parmakları ile perdelerin hemen gerisinde teller kıstırılırken, diğer eldeki “tezene” adıyla bilinen mızrapla tellere vurularak elde edilen seslerle çalınır.
Klavyede (perdelerde) gezinen parmaklarla mızrabın tellere vuruşu arasındaki senkronizasyon ve ahenk, çalınan ezginin bütünlüğünü sağlar. Bilinen diğer telli çalgılardan farklı olarak perdelerde gezinirken parmakların ilave hareketleriyle oluşturulan titreşimler sayesinde bağlamada “süsleme” denen ses zenginliği elde edilir.
Çalım tekniğine göre tellere vurmada mızrap yanı sıra parmaklar da kullanılabilir. Parmaklarla çalma tekniğine “şelpe” veya “dövme” adı verilir.
Bağlama telleri
Bağlama üzerinde ikişerli veya üçerli guruplar halinde, “alt”, “orta” ve “üst” teller olarak bilinen üç gurup tel bulunur.
Burgular ile alt eşik arasında bağlanan ve eskiden at kılı ve hayvan bağırsağından yapılan saz telleri günümüzde metalden üretilmektedir. Düz çelik tellerin yanı sıra çelik telin üzerine, daha tok ses veren, ince bakır sargılı (sırma, bam) teller de kullanılmaktadır.
Kısa ve uzun sap bağlamalar genellikle 7 tellidir. Altta iki çelik ve bir sırma bam tel, ortada iki çelik tel ve üstte bir çelik ile bir sırma bam teli yer alır.
Kısa sap bağlamada tel sayısı ve kalınlıkları şöyledir:
- Alt – İki adet 0,18 mm çelik tel ve bir adet ince sırma tel (bam)
- Orta – İki adet 0,28 mm veya 0,30 mm çelik tel
- Üst – Bir adet 0,18 mm çelik tel ve bir adet kalın sırma (bam) tel
Uzun sap tel sayısı ve kalınlıkları şöyledir:
- Alt – İki adet 0,20 mm çelik tel ve bir ince sırma
- Orta – İki adet 0,28 mm veya 0,30 mm çelik tel
- Üst – Bir adet 0,20 mm çelik tel ve bir adet kalın sırma.
Bağlama akordu
Bağlamadaki üç tel guruplarının her biri değişik biçimlerde akort edilebilir. Örneğin bağlama düzeni adı verilen akort biçiminde alt gruptaki teller yazılış itibariyle La, orta guruptaki teller Re, üst guruptaki teller ise Mi seslerini vermektedir. Bu akort biçimi dışında kara (bozuk) düzen, misket düzeni, abdal düzeni gibi adlarla bilinen akort düzenleri yaygın olarak kullanılırlar.
Tezene
Bağlama, geleneksel olarak kiraz ağacı kabuğundan yapılmış günümüzde ise plastikten yapılan aracın tellere vurulması suretiyle çalınır.
Çalım kolaylığı için plastik mızrapların birden (1) ona (10) kadar rakam büyüdükçe sertliği artan türleri geliştirilmiştir. Bazı yörelerimizde tezeneye gerek duymadan bağlama doğrudan parmaklarla da çalınmaktadır.
Son söz
Bu yazıda, bağlama (saz) ve yapısını oluşturan tekne, göğüs ve sap adlı bölümleri, ayrıca bu bölümler üzerinde yer alan parçaları (dip eşik, kafes, köprü, klavye, burgular, üst eşik, perdeler) ve bu parçaların özellikleri, işlevleri ve hangi ağaçlardan yapıldıkları gibi temel konuları gördük. Ayrıca kısa ve uzun sap bağlamalarda yer alan tel sayısı ve kalınlıklarına, bağlama akordu ve tezene konularına değindik.
Bağlama çeşitleri konusunda bilgi sahibi olmak için “Bağlama Türleri — Ölçülerine Göre Bağlama Çeşitleri ve Özellikleri” başlıklı yazımı okuyabilirsiniz.
Eğer yeni bir bağlama almayı düşünüyorsanız, “Saz (Bağlama) Alırken Nelere Dikkat Etmeliyiz?” başlıklı yazımdan yararlanmanızı tavsiye ederim.
Yeni yazılarda görüşünceye dek “öğrenmeye devam edin”.
Yorumunuzu Ekleyebilirsiniz