Bağlama, çok çeşitli ebatlarda üretilen ve kullanılan bir çalgıdır. Boyutları ve yapımında kullanılan ağaçlar bakımından standart bir ölçüye bağlı değildir. Bu durum, bağlamanın eski Türklerin göçebe yaşam biçiminin bir parçası olmasına bağlanmaktadır.
Günümüzde değişik yerlerde kullanılan ebatlarına bakıldığında, tekne boyunun 20 cm’den 52 cm’ye kadar değişebildiği ve onlarca farklı boylarda bağlama yapıldığını görüyoruz. Bununla birlikte, değişen ebatları dolayısıyla bağlama çeşitleri çok geniş bir ses aralığı ve ses rengi yelpazesine sahiptir.
Bu yazıda bağlama çeşitlerini göreceğiz. Kaç çeşit saz (bağlama) vardır, bağlamanın hangi türleri vardır, farkları ve özellikleri nelerdir gibi soruların yanıtlarını bulabilirsiniz. Bu arada, bir parantez açarak not etmekte yarar var. Bağlamaların ebatlarına göre çeşitleri, temelde ses aralıkları —çıkarabildiği en yüksek nota ile en düşük nota arasındaki tonal mesafe— bakımından farklılık gösterirler. Buna bağlı olarak her birini hangi seslere göre akort edebileceğimiz de değişiklik gösterir.
Bağlama çeşitleri
Çalındığı yörelere ve çalgının boyutlarına göre bağlama grubunun farklı adlarla anılan birkaç üyesi bulunur. Bu adlar arasında saz, bağlama, divan, cura, tambura (dombıra), kopuz, bozuk, çöğür ve iki telli en sık rastlanan isimlerdir. Bu farklı adların çoğu zaman birbirleriyle karıştırıldığına, aynı adın farklı yörelerde farklı ebatlar için kullanıldığına rastlamak da mümkündür.
Sazların büyüklüğü cm cinsinden tekne uzunluğunu belirten rakamlarla ifade edilir. En yaygın olarak kullanılan ve diğerlerine göre orta büyüklükte olan saz, “bağlama” olarak isimlendirilmiş ve bu çalgı grubuna genel anlamda adını vermiştir. Bağlamalar arasında günümüzde en çok ilgi görenler, kısa sap ve uzun sap olarak isimlendirilen boyutlardır.
Yaygın olarak kullanılan temelde dört bağlama türü vardır. Ebatlarına göre büyükten küçüğe doğru zamanla standart hale gelen bu bağlama türlerini şu şekilde sıralayabiliriz.
Aşağıda bu sazlarla ilgili açıklamalarda abdal sazı, tanbura ve çöğüre de değineceğiz. Şimdi sırasıyla bu sazların özelliklerini görelim.
Bağlamaların genel özellikleri hakkında “Bağlama (Saz) ve Yapısı Hakkında Temel Bilgiler” başlıklı yazımı okuyabilirsiniz.
Meydan Sazı
Meydan sazı, ebat olarak bağlama ailesinin en büyüğüdür. Yaygın olarak Orta Anadolu’da rastlanır. Genellikle tekne boyu 50 cm’den, derinliği 30 cm’den büyüktür. Gür ve davudi bir ses çıkarır. Akustik tınısını güçlü olduğundan dolayı meydanlarda sesi rahat duyulur ve adını da bu özelliğinden alır. Teknik imkânların yeterli olmadığı dönemlerde geniş alanlarda sesin daha iyi duyulabilmesi için meydan sazı tercih edilmiştir.
Diğer saz türlerinden farklı olarak meydan sazının tel sayısı on ikiye (12) kadar çıkabilir. Bu nedenle halk arasında “on iki telli saz” olarak da adlandırıldığına rastlayabilirsiniz.
Klavyesinde otuz iki (32) perde bulunan meydan sazı 110 Frekanslı La sesine akort edilir. En ince teli 0,35 – 0,40 numaradır. Tekne büyüklüğünün avantajını daha iyi kullanmak için çoğunlukla kalın bam telleri kullanılır.
Divan Sazı
Divan sazı, ebat olarak meydan sazından sonra ikinci büyük bağlama türüdür. Genellikle tekne boyu 50 cm’den, derinliği ise 30 cm’den azdır.
Meydan sazına yakın düzeyde etkileyici tok bir sesi vardır. Günümüzde genellikle stüdyo kayıtlarında uzun hava açılışlarında kullanılır.
Divan sazı, yedi ya da dokuz telli olarak kullanılır. Meydan sazından dört ses daha tiz akort edilir. Divan sazının alt teli 146 frekanslı Re sesine akort edilir.
Alta iki 0,30 mm, ortaya bir 0,20 mm ile kalın bir sırma, üste ise bir 0,30 mm ve bir kalın bam teli takılır.
Abdal sazı
Aslında yine bir divan sazı olan ve tekne büyüklüğü 45-47 cm arasında olan sazlara yöresel olarak “Abdal” sazı dendiğine de rastlanmaktadır.
Bağlama
Halk müziğimizin en yaygın, aynı zamanda bu enstrüman türüne genel adını vermiş olan temel sazıdır. Bağlamanın ebadı divan sazından daha küçüktür.
Ölçülerinin ortalama bir insan vücuduna daha uygun olmasından dolayı meydan ve divan sazlarına göre bağlamanın çalımı nispeten daha rahat ve kolaydır. Teller de parmaklarda daha yumuşak bir hissiyat bırakır.
Bağlama, günümüzde en popüler saz çeşididir ve tüm Türkiye’de yaygın olarak kullanılır. Uzun ve kısa saplı olmak üzere iki alt türe sahiptir.
Uzun sap bağlama
Geleneksel olarak en sık rastlanan türdür. Aslında “kısa sap” dediğimiz bağlamalar kullanılmaya başlamadan önce, “bağlama” dendiğinde kast edilen çalgı budur.
Tekne boyu 32 cm ve daha büyüktür, derinliği 25 cm civarındadır. Uzun sap bağlamada genelde yirmi üç (23) perde bulunur. Bazı yörelerde bu sayının arttığına rastlanabilir.
Meydan sazından bir oktav (sekiz ses), divan sazından ise beş ses daha tizdir.
Yaygın olarak kullanılan dört akort yanı sıra uzun sap bağlama on dokuz farklı akort ile çalınabilir. Yöresel tavırlar ve farklı düzenlere uygun ezgilerin estetik özelliklerini kaybetmeden çalınmasında uzun sap tercih edilir.
Genellikle yedi telli çalınır. Alta ve üste iki veya üç, ortaya iki tel takılır.
Bağlamada alt tel akordu La, orta tel Re, üst tel de Sol olarak ifade edilir. Bu sesler aslında mutlak (standart) La, Re ve Sol sesleri değil, bağlamanın alt tel perdelerinin notalarıdır. Bağlamanın alt telinin verdiği sese La denmesine rağmen, gerçekte bu ses 440 frekanslı La olmayabilir, Do veya Do# olabilir. Buna göre, bir bağlamanın akordunun La-Re-Sol olduğu söylendiğinde bunun standart La sesi olmadığı anlaşılmalıdır.
Tanbura
Tekne büyüklüğü 40-44 cm civarında olan bağlamalara yöresel olarak tanbura dendiğine de rastlanır.
Kısa sap bağlama
Bağlama tarihinde, kısa sap denen bağlama yer almaz. Kısa sap dediğimiz bağlama türü, uzun sap dediğimiz bağlamanın Si ve Do perdeleri kesilerek sapının kısaltılması yoluyla yakın geçmişte (son yarım yüzyılda) Türkiye’de geliştirilmiş bir bağlama türüdür. Re kesik olan türü de kullanılmaktadır.
Uzun ve kısa sap bağlamalarda tekne boyu farklılık göstermez, genellikle 32 – 44 cm arasında olabilir; ancak sap boyları farklılık gösterir.
Kısa sap bağlama üzerinde on dokuz (19) perde bulunur ve bir tel üzerinde yirmi (20) ses vardır. Tel olarak alta iki adet 0,18 ve bir adet ince sırma, ortaya iki adet 0,25, en üste de bir adet 0,18 ve bir adet kalın sırma takılır. Alt teller 293 frekanslı Re (A) sesine, orta teller Sol (G), üst teller La (D) sesine akort edilir. Daha tiz sesler için Si ve Do akortlar da yaygın olarak kullanılır.
Kısa saplı bağlama sadece bağlama düzeninde çalmak için tasarlanmıştır. Öğrenilmesinin uzun saplı bağlamaya göre daha kolay ve kısa süreli olması, kullanımını son yıllarda artırmıştır. Kısa saplı bağlama, orta ve üst telleri daha yoğun kullanmak suretiyle klavye üzerinde daha az gezinerek ezgilerin icrasını mümkün kılmaktadır. O nedenle, uzun saplı bağlamada daha çok ve seri hareketle çalınabilen ezgiler kısa saplı bağlamada daha kolay ve rahat çalınabilmektedir. Ayrıca tellerine paralel basıldığında çıkan farklı ezgiler parçaların icrasına çok seslilik özelliği kazandırmaktadır.
Kısa saplı bağlamanın daha çok deyiş, semah ve özgün müzik türlerinde gerçek kapasitesini gösterdiği kabul edilmektedir. Ancak yöresel tavırların, misket, fidayda gibi diğer düzenlere uygun ezgilerin ve arabesk parçaların bu bağlama ile çalınamaması veya çalındığında estetik özelliklerini kaybetmesi dolayısıyla icrasının sınırları ve niteliği her zaman tartışma konusu olmuştur.
Çöğür
Kısa saplı bağlamaya bazı yörelerde “çöğür” denildiğine rastlanabilir ancak çöğürün bağlamanın başka bir türü olduğu kanaati de yaygındır.
Cura
Cura, en küçük boyutlara sahip olan ve en tiz (ince) ses veren bağlama türüdür. Yörük halk çalgısı olarak bilinir ve Ege, Akdeniz ozanları tarafından çoklukla kullanılır. Curanın toplam uzunluğu 55–60 cm’yi pek geçmez. Tekne büyüklüğü genellikle 22-26 cm arasında olur. Tekne derinlikleri ile göğüs genişlikleri 15 cm dolayındadır. Cura genellikle altı tellidir ancak beş, dört ya da üç telli olanlar yanı sıra iki telli curalar da vardır.
Sapları kısa olduğu için curalarda az sayıda perde bulunur. Bu sayı 7 ile 16 arasında değişebilir. Dört telli curalarda üstteki tel ahenk telidir ve diğer teller bu ahenk telinin sesine ayarlanır.
Cura mızrapla ya da tellere parmakla vurularak çalınır. Yaygın olarak diğer sazlarla birlikte çalınır.
Cura, bağlama düzeni veya bozuk düzene akort edilir. İki telinin akort düzeni alt tel La, üst tel Re sesidir. Bağlamanın bir oktav tize ayarlanan sesi, divan ve bağlama yanında belirginleşerek ezgiye hareket ve renk katar. Oyun havalarının kıvrak ve hareketli çalınış biçimine uygun bir çalgıdır. Sevimli görünüşü nedeniyle süs eşyası olarak da kullanıldığına rastlamak mümkündür.
Bağlama almayı düşünüyorsanız, “Saz (Bağlama) Alırken Nelere Dikkat Edilmesi Gerekir” başlıklı yazımı mutlaka okumanızı tavsiye ederim.
Yeni yazılarda görüşünceye dek “öğrenmeye devam edin”.
Yorumunuzu Ekleyebilirsiniz