İyi Bir Bağlamanın En Önemli İki Özelliği

Bağlama kalitesini belirlemek için veya iyi bir bağlama edinmek için genellikle incelediğimiz bağlamanın ilk önce görünümüne ve fiziki özelliklerine bakarız. Bağlamanın güzel görünümlü ve kusursuz bir fiziki yapıya sahip olmasını arzu ederiz. Özellikle tekne ve kapakta kullanılan ağaca, bu kısımlarda herhangi bir hasar veya çatlak bulunup bulunmadığına, cilasında çizik veya başka bir kusur olup olmadığına dikkat ederiz. Tel yüksekliğinin fazla olmamasına, sapın elimize uygun kalınlıkta olmasına önem veririz. Burgular iyi akort tutsun isteriz.

Ancak bütün bu fiziki özellikler mükemmel olsa veya her bir parçası en iyi malzemeden ve en iyi işçilikle yapılmış olsa dahi bağlamanın kalitesini anlamak için kontrol edilmesi gereken iki temel özelliği daha vardır.

İyi bir bağlamanın özellikleri

Bütün değerlendirmelerimiz sonucunda düzgün bir fiziki yapının yanı sıra iyi bir bağlamadan güzel bir ses ve çalım kolaylığı bekleriz. Çünkü bir bağlamanın kalitesi sonuçta bu iki özelliğin tatmin edici olmasına bağlıdır.

1. Bağlamanın sesi
2. Çalım kolaylığı

Bu yazıda iyi bir bağlamanın kalitesini gösteren bu iki konuya dair ayrıntılı bilgiler bulacaksınız.

Bağlamanın fiziki yapısıyla ilgili aranması gereken özellikleri “Bağlama (Saz) Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler” başlıklı yazıda genişçe okuyabilirsiniz.

1- Bağlamanın sesi

Her müzik aleti için olduğu gibi bağlama için de en başta gelen unsur sestir. Ses çok geniş bir konudur ve sesin şiddeti, yüksekliği (volümü), tınlama uzunluğu, tını rengi, tını dengesi, renk ayrışması gibi birçok özelliği vardır.

Ses ayrıca göreceli bir konudur; kişisel zevklere göre beğeniler değişebilir. Bir sazın çok yüksek ses vermesi tercih edilebilir ancak bu tek başına bir kalite ölçütü değildir. İstenen düzeyde ses vermesi yanı sıra tınısının da kişisel beğeniye uygun olması gerekir.

Sesin rengi, tonu ve gürlüğü gibi özellikler kişisel tercih meselesi olsa da iyi bir bağlamanın tellerinden tizlik ve cızırtı gibi kusurlu sesler gelmesini hiçbirimiz istemeyiz. Ayrıca tüm tellere vurulduğunda sanki tek bir telden çıkıyormuş gibi ahenkli ve bütünleşik bir ses çıkmasını arzu ederiz.

Sesin özellikleri

Ses, bir ortamdaki moleküllerin titreşmesi sonucunda oluşur. Bu titreşimlerin yarattığı periyodik basınç değişimlerini işitme organlarımız sayesinde ses olarak algılarız. Sesin frekansını oluşturan saniyedeki periyot sayısı arttıkça ses o kadar tiz nitelik kazanır. Aksine frekans azaldıkça ses o kadar pes niteliğe bürünür.

Sesle ilgili bütün bu tespitleri yapabilmenin yolu bağlamanın sesinde hangi özelliklere dikkat etmemiz gerektiğini bilmekten geçer. Bunlar için de iyi bir kulağa ve tecrübeye ihtiyaç vardır.

Volüm (yükseklik / ses gürlüğü)

Sazda sesin kuvvetine (şiddetine) gürlük denir ve desibel (db) ile ölçülür. Ses gürlüğü (volüm ya da ses yüksekliği de denir) ilk planda dikkat çeken özelliktir. Bağlamalar tekne büyüklüklerinin yanı sıra yapımında kullanılan malzeme ve işçiliğe göre farklı volüm özellikleri gösterebilirler. Bağlamanın ses şiddeti arttıkça, direnebileceği süre artar ve böylece ses daha uzağa yayılabilir. Eğer bir sazın volüm düzeyi beklenenden düşük ise bunun en başta gelen olası nedeni göğüs tahtasının kalın olmasıdır. Diğer bir neden ise tekne derinliğinin gereğinden fazla olmasıdır.

Tınlama uzunluğu (vibrasyon)

İyi bir bağlamanın sahip olması istenen en önemli özelliklerden biri tınlama uzunluğu olarak tanımlanır. Tınlama uzunluğu ile kast edilen şey, tellere vurulduktan sonra ses dalgalarının tekne içinde vibrasyonu (titreşimi) sayesinde devam etme süresidir.

Tekne ve göğüs tahtası kaliteli ve iyi işlenmiş bağlamaların tınlama süresi uzundur. Kullanılan malzemelerin kuruluğu ve özellikle göğüs tahtasının inceliği tınlama uzunluğunu artırır. Ancak göğüs tahtasının aşırı ince olmasının kısa sürede çökme gibi başka sorunlar doğurabileceği unutulmamalıdır. Tınlama uzunluğu yetersiz olan bağlamalarda ses boğuklaşır. Bu tür sazlar için genellikle “sağır” tabiri kullanılır.

Seslerin ayrışması

Ses renginin veya tının ayrışması olarak da tanımlanan bu özellik, birden fazla tel gurubunun aynı anda tınlatılmasıyla ilgilidir. Alt, orta ve üst, her bir tel grubunun sesinin kaybolmaksızın bütün içinde kendini gösterecek şekilde tınlaması genellikle tercih edilen bir özelliktir. Bu özellik ancak diri sesli, tizleri parlak bağlamalarda görülebilir. O nedenle tını ayrışması küçük boy sazlarda daha belirgin, divan gibi büyük tekneye sahip sazlarda daha zayıf olur. Ses ayrışmasını olumsuz etkileyen nedenler arasında göğüs tahtasının inceliği ve köprünün çok düşük olması sayılabilir.

Tını dengesi

Tını dengesi, bas ve tiz tonlar arasındaki uyumdur. Tını dengesinin iyi olduğu sazlarda tel gruplarının ve tüm perdelerin verdiği sesler açık ve parlak olur. İyi bir kulağa sahip tecrübeli kişiler karar sesinden bunu test edebilirler.

Tını dengesinin iyi olmadığı sazlarda ise tel gruplarından bir veya ikisi ile tiz veya bas perdeler diğerlerine göre kısa tınlayıp, çabuk  sönebilir. Böyle durumlarda sazdan bütünleşik ses elde edilmez. Tizlerin ve basların kendini gösterecek şekilde ancak bir bütün olarak tınlaması sazda aranan bir özelliktir.

Ses rengi

Ses tınısı, aynı frekansı çıkaran bağlamaların ses farklılığıdır. Bağlamanın sesinin kulağı okşaması ve etkileyici gelmesi iyi bir ölçüttür. Ses tınısı, aynı zamanda sesler arasındaki renk farkıdır. Bir bağlamayı diğerlerinden ayıran ses farklılığına “ses rengi” diyoruz. Tellerde oluşan karmaşık titreşimlerin sonucunda ses kendine özgü olan bir renk kazanır.

Her bir bağlamanın kendine ait bir ses rengi vardır. Çoğunlukla birbirine benzer olmakla birlikte her bağlamanın ses rengi diğerlerinden ayırt edilmesini sağlar. Bağlamada sesin karakteri (rengi veya lezzeti) temel birkaç unsur ile tanımlanabilir.

• Liriklik
• Sızlaklık
• Dirilik

Bunlar arasında liriklik, tınıdaki sıcaklığı ve doğallığı ifade eder. Liriklik bakımından iyi bağlamaların estirdiği geleneksel havayı hemen fark edebiliriz.

Sızlaklık özellikle sırma tel sayesinde oluşan ve sese gevrek, yanık ifade veren özelliktir. İnce telle birlikte sırma tel, sazın sesini daha dramatik bir havaya sokar.

Dirilik ise özellikle göğüs tahtasının işçiliğiyle elde edilen, ses rengindeki enerjikliği, parlaklığı ve ataklığı ifade eder. Sesin diriliği bakımından iyi sazlar ister hüzünlü ister neşeli olsun çalınan her melodinin duygusunu daha güçlü hissettirirler.

Ağaçların sese verdiği özellikler

Teknede ve göğüste kullanılan ağaçlar akustik özelliklerine göre sazın ses rengini belirlemede etkili olur. Farklı ağaçlardan yapılan sazlar, farklı tınılara sahiptir. Aynı zamanda göğüs tahtasının kalınlığı, kuruluğu, teknenin boyutları ve işçilik, tınıyı etkileyen diğer önemli faktörlerdir.

Dut, pelesenk, paduk ve venge, bağlama yapımında kullanılan en sert ağaçlardır. Maun, ceviz, akçaağaç (kelebek), orta sertlikte ağaçlar, ardıç, karaağaç ve kestane ise yumuşak ağaçlar olarak bilinirler.

Liriklik, sızlaklık, parlaklık, dirilik, renk ayrışması, volüm gibi özellikler bakımından en iyi olarak değerlendirilen ağaçlar arasında ilk sırada dut, maun, pelesenk ve paduk yer alır. Bu ağaçlar yukarıda sıralanan her bir özellik bakımından çok iyi performansa sahiptirler.

Bunları sırasıyla akçaağaç ve venge, onları da ceviz, ardıç ve kestanenin izlediği kabul edilir. Ancak bu ağaçların aralarında her zaman dağlar kadar fark olacağı ve her durumda birinin diğerinden iyi sonuç vereceği düşünülmemelidir.

Sesin unsurları

Bağlamada ses, tellere dokunuşla oluşan titreşimden elde edilir. Tellerin titreşimi ilk olarak köprü aracılığıyla kapağa iletir. Kapak (ses tahtası) ise bu titreşimleri tekneye iletir. Buna göre bağlamanın sesinin niteliğini belirleyen ana yapı tekne ve kapak olmakla birlikte, genel anlamda sesle ilgili dört unsurdan bahsedebiliriz:

• Tekne (gövde)
• Kapak (ses / göğüs tahtası)
• Köprü
• Teller

Bunların her biriyle ilgili açıklamaları bağlamanın fiziki yapısı ile ilgili “Bağlama (Saz) Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler” başlıklı yazıda okuyabilirsiniz.

İyi bir bağlamada tellere vurulduğunda ses çabuk kaybolmaz, vibrasyon uzun sürer. Hiçbir perdeden cızırtılı ses çıkmaz ve hiçbir ses kulağı tırmalamaz.

Yaygın bir kanı olarak, iyi malzeme kullanılırsa sesin iyi olacağı ve sazın kaliteli olacağı varsayılır. Ancak sesle ilgili olarak şu kritik notu düşmekte yarar var: Siparişle kişiye özel yapılsa dahi bir bağlamanın ses rengi ve tonunun nasıl olacağını ve ne düzeyde gür ses vereceğini yapımcısı dahil hiç kimse önceden tam olarak kestiremez ve saz tamam olup çalınmaya başlamadan bilemez.

2- Çalım kolaylığı (icra rahatlığı)

Bir sazın çalım kolaylığı onda istediğimiz ezgileri ne kadar rahat çalabildiğimizle ilgilidir. Çalımı kolay olan bir bağlamayı elinize alıp çalmaya başladığınızda, daha güzel icra için adeta bağlamanın size yardımcı olduğunu hissedersiniz. Vuruşlar, teller arası geçişler ve sap üzerinde aşağı-yukarı hareketler son derece kolay ve yumuşak bir biçimde gerçekleşir.

Bağlamanın çalım kolaylığı temelde her iki elin ve parmakların rahat hareketine bağlıdır. Bir el sapta rahat hareket ederken diğer elde mızrap (tezene) rahat hareket edebilmelidir.

• El ve parmakların sapta rahat hareketi
• Tezenenin rahat hareketi

Sapın ele oturması

Sapta elin rahat hareket edebilmesi, sapın ağırlığına, kalınlığına ve kayganlığına bağlıdır. Çok ağır veya çok hafif sapın kontrolü güçleşir, elin hareketiyle birlikte aşağı yukarı çok fazla hareket edebilir. Bu da icrayı zorlaştırır ve icracıyı yorar.

Sapın ellere uygun bir kalınlıkta olması da çalım kolaylığına etki eder. Ayrıca parmakların uygulayacağı baskıyla perdelerin yerinden kaymaması için sapın tekneye doğru 2-3 mm kadar kalınlaşması, perde aralıklarının daha az olduğu alt kısmı elin daha rahat kavramasına yardımcı olur. 

Dokunuş (Tuşe)

Bu tabirle tel sertliği ve yüksekliğini kast ediyoruz. Çalım kolaylığını etkileyen diğer önemli bir faktör tellerin çok yüksekte bulunmamasıdır. Tellerin sap ve tekne yüzeyine olan uzaklığı fazla olmamalıdır. Tel yüksekliği kısa ve uzun sap bağlamalarda 3-3,5 mm aralığını geçmemelidir. Bu özellik bağlamanın sap ve göğsü arasında kurulan açı dengesi ile ilgilidir.

Tel yüksekliğinin kontrol edileceği yer sap üzerindeki en tiz perdedir. Tel yüksekliği fazla olduğu zaman teller sert, mızrabın hareketi çok güç olur ve sazın çalımı zorlaşır. Öte taraftan teller çok alçak olursa çalarken daha alt perdelere sürtünme, yani tellerin sap üzerinde çarpma yapması ihtimali artacağından temiz sesler üretebilme ve net ses alma zorlaşır.

Tel yüksekliğinin belirlenmesinde sap yanı sıra köprü yüksekliği de söz sahibidir. Köprü yüksekliğinin genel olarak 4-5 mm arasında olması tercih edilir. Ancak bu ölçü dışındaki yüksekliklerde de çalım kolaylığı ve tınlama bakımından iyi bağlamalara rastlamak olasıdır.

Tel yüksekliğinin istenenden fazla olması eğer sapın fazla esnemiş olmasından kaynaklanıyorsa buna “sap atmış” tabiri kullanılır. Köprünün gereğinden fazla yüksek olmasına göğsün çökmüş olması sebep olabilir. Bu tür bağlamalar için “dengesi bozuk” tabiri kullanılır.

Son söz

Bu yazıda, düzgün bir fiziki yapı yanı sıra iyi bir bağlamadan beklenen iki temel özellik üzerinde durduk: Güzel bir ses ve çalım kolaylığı.

Bir bağlamanın gerçek kalitesini gösteren bu iki özelliğe dair ayrıntıları, sesin şiddeti, yüksekliği (volümü), tınlama uzunluğu, tını rengi, tını dengesi, renk ayrışması gibi başlıklar altında gördük. Ayrıca bağlamada sesin unsurları olan tekne (gövde), kapak (göğüs tahtası), köprü ve teller hakkında bazı bilgilere değindik.

İyi bir bağlama sahibi olmak istiyorsanız, incelediğiniz bağlamada bu iki özelliğin sizin için mutlaka tatmin edici olmasına dikkat edin.

Yeni yazılarda görüşünceye dek “öğrenmeye devam edin”.